Τήλος

Ποιες είναι οι κύριες εξελίξεις των τελευταίων χρόνων;

Η Ελλάδα έχει πληγεί από συστηματικές οικονομικές και πολιτικές κρίσεις από το 2010 κι έπειτα, και οι μετανάστες συχνά έχουν χρησιμοποιηθεί ως αποδιοπομπαίοι τράγοι τόσο από τα μεγάλα πολιτικά κόμματα όσο και από τα ΜΜΕ. Όπως δήλωσε ο τότε Υπουργός Δημόσιας Τάξης: «Οι παράνομοι μετανάστες συνιστούν απειλή για το σύστημα πρόνοιας, για τη δημόσια υγεία, τη δημόσια τάξη και ασφάλεια, καθώς και την εθνική ασφάλεια. Πρόκειται για μια ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια της Ελληνικής κοινωνίας». Την ίδια περίοδο, η ακροδεξιά γνώρισε επιθετική άνοδο. Παρόλα αυτά, μερικά χρόνια αργότερα, η λεγόμενη «προσφυγική κρίση» το καλοκαίρι του 2015 μετατόπισε την κυρίαρχη αναπαράσταση της μετανάστευσης στην Ελλάδα. Οι πρόσφυγες έπαψαν να θεωρούνται τόσο ως απειλή, αλλά ως συνάνθρωποι που φεύγουν από χώρες ρημαγμένες απ’ τον πόλεμο. Όλα τα επικρατέστερα ΜΜΕ, συμπεριλαμβανομένων των συντηρητικών εφημερίδων, έδωσαν σε αυτά τα μαζικά ρεύματα μετανάστευσης το όνομα «προσφυγική κρίση». Παρότι η Ελλάδα αποτελούσε δίοδο και προορισμό για πάνω από δύο δεκαετίες, λιγότεροι από 100.000 άνθρωποι διέσχιζαν το Αιγαίο ετησίως πριν το 2015. Εκείνο το καλοκαίρι, όμως, σχεδόν ένα εκατομμύριο άνθρωποι έκαναν αυτό το ταξίδι. Οι ντόπιοι κατά κύριο λόγο υποδέχτηκαν θερμά τους νεοαφιχθέντες μετανάστες, και δημιουργήθηκε ένα εκτεταμένο κίνημα αλληλεγγύης που εξαπλώθηκε από τα νησιά του Αιγαίου στην Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα. Τέλος, ο δημόσιος λόγος επηρεάστηκε και από την εκλογή του αριστερού κόμματος ΣΥΡΙΖΑ. Ο ΣΥΡΙΖΑ είχε ριζικά διαφορετικό υπόβαθρο από τα προηγούμενα κυβερνώντα κόμματα και παραδοσιακά στήριζε τα δικαιώματα των μεταναστών. Το διαφορετικό αυτό υπόβαθρο ήταν εμφανές – τουλάχιστον για τους πέντε πρώτους μήνες – τόσο στον λόγο της κυβέρνησης όσο και στη διαχείριση της μετανάστευσης. Το Μάιο του 2016, ο τότε πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας δήλωσε: «Εμείς στην Ελλάδα αντιμετωπίζουμε δυο σημαντικές κρίσεις ταυτόχρονα: την οικονομική και την προσφυγική. (...) Θα πρέπει να εμπλουτίσουμε την απάντηση μας σε εκείνη που βρίσκεται πίσω από όλες τις υπόλοιπες: την ανθρωπιστική κρίση». Η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ έλαβε ορισμένες πρωτοβουλίες για να υποστηρίξει τους πρόσφυγες, ειδικά τους πρώτους μήνες διακυβέρνησης της.

Ποιες είναι οι συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων στη χώρα;

Οι πρόσφυγες είχαν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας και τη στέγαση μέσω ορισμένων προγραμμάτων, όπως το ESTIA. Ο πρώτος ανοιχτός καταυλισμός προσφύγων δημιουργήθηκε στον Ελαιώνα, σε πολύ κοντινή απόσταση από το κέντρο της πόλης – κάτι που ερχόταν σε μεγάλη αντίθεση με τα προηγούμενα κλειστά κέντρα κράτησης. Ωστόσο, τους μήνες που ακολούθησαν το καλοκαίρι του 2015, οι πολιτικές του ΣΥΡΙΖΑ έγιναν σταδιακά σκληρότερες. Η συμφωνία μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας το Μάρτιο του 2016 μετέτρεψε τα Ελληνικά νησιά σε μια ουδέτερη ζώνη καθώς και σε διπλά σύνορα μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας. Δημιουργήθηκαν «hotspots» (μια νέα, ουδέτερη λέξη για τους καταυλισμούς προσφύγων) στη Λέσβο, τη Σάμο, τη Χίο και άλλα νησιά του Αιγαίου. Πρόσφυγες και μετανάστες περίμεναν για μήνες ή ακόμα και χρόνια μέχρι που να φτάσουν τα κατάλληλα έγγραφα στην ηπειρωτική χώρα. Ο καταυλισμός της Μόρια έγινε σταδιακά συνώνυμος με ολοένα και πιο εξευτελιστικές συνθήκες διαβίωσης. Οι συνθήκες στην ηπειρωτική χώρα ήταν κάπως καλύτερες, αλλά όχι σε μεγάλο βαθμό. Μερικές χιλιάδες προσφύγων είχαν πρόσβαση σε στέγαση χάρη σε ορισμένα προγράμματα διεθνών οργανώσεων ή ΜΚΟ. Οι υπόλοιποι, όμως, ήταν είτε άστεγοι, είτε κατοικούσαν σε καταυλισμούς στα προάστια μεγάλων πόλεων. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι καταυλισμοί στην ηπειρωτική χώρα ήταν υπερπλήρεις και οι συνθήκες διαβίωσης ήταν εξαιρετικά σκληρές. Η πρόσβαση στην πρόνοια, την υγεία και την εκπαίδευση ήταν δύσκολη και περίπλοκη, ιδιαίτερα για τους ανθρώπους που ζούσαν σε απομακρυσμένους καταυλισμούς. Παρόλα αυτά, από το 2015 κι έπειτα άρχισε να αναπτύσσεται ένα δυναμικό κίνημα αλληλεγγύης. Σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, κατειλημμένα κτίρια αρχικά χρησιμοποιούνταν ως καταφύγια για πρόσφυγες.

Ποιες ήταν οι συνέπειες των εκλογών του 2019;

Οι εκλογές του 2019 έφεραν πίσω στην εξουσία τη Νέα Δημοκρατία, ένα συντηρητικό κόμμα. Ο δημόσιος λόγος και η πολιτική σε σχέση με το προσφυγικό ζήτημα πήραν ξανά μια ξενοφοβική, ρατσιστική στροφή. Οι πρόσφυγες δεν είχαν πλέον πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας με τον ίδιο τρόπο που είχαν οι ντόπιοι, ενώ η κατάσταση στους καταυλισμούς χειροτέρεψε ακόμα περισσότερο. Η πανδημία του COVID-19 επίσης επηρέασε τις συνθήκες διαβίωσης των μεταναστών και των προσφύγων. Αντί να προσφέρει κατάλληλη ιατρική φροντίδα και βασικές συνθήκες υγιεινής, η κυβέρνηση σφράγισε ακόμα και τους ανοιχτούς καταυλισμούς για να εμποδίσει τη μετάδοση του ιού. Αντί η πανδημία να αποτελέσει αφορμή για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και υγιεινής στους καταυλισμούς, έγινε αφορμή για την επιβολή πιο αυστηρών και αυταρχικών μέτρων.

Υπήρξαν επίσης πολλές περιπτώσεις στοχοποίησης προσφύγων που έφτασαν στη δημοσιότητα. Κάτοικοι της Λέσβου επιτέθηκαν σε εργαζόμενους ΜΚΟ και έβαλαν φωτιά στις δομές υποδοχής προσφύγων. Στα Καμμένα Βούρλα, οι κάτοικοι εξεγέρθηκαν ενάντια στο άνοιγμα ενός καταφυγίου για 39 ασυνόδευτα προσφυγόπουλα. Σε πολλές πόλεις και γειτονιές, υπήρξαν κινητοποιήσεις για να εμποδίσουν τα προσφυγόπουλα να συμμετέχουν σε τάξεις του δημοσίου. Οι αντιδράσεις αυτές καλύφθηκαν από τα εθνικά ΜΜΕ και χρησιμοποιήθηκαν ως επιχείρημα υπέρ του ότι «η Ελλάδα δεν μπορεί να δεχτεί άλλους πρόσφυγες».